Gün Zileli Aşk ve Devrim
En sonunda, 1917 yılında Rusya’da gerçekleşen Şubat ve Ekim Devrimlerinin N. N. Suhanov’un kişisel tanıklığına dayalı anlatısının kısaltılmışı Türkçe olarak yayınlandı. 1917 Rus Devrimi (Devrim Üzerine Notlar) adı ile Edebi Şeyler Yayınevi tarafından Siyasi Şeyler dizisinden yayınlanan kitabının çevirmeni Gün Zileli. Kitap, özellikle Ekim Devrimi tarihi yazımında oldukça değerli bir katkı sağlamıştı, günümüzde de sağlamaya devam ediyor. N. N. Suhanov eski bir Sosyalist Devrimci, 1917 yılı ortasına kadar partisiz ardından J. Martov’un başını çektiği bir örgüt olan Menşevik-Enternasyonalistlere katılmış bir kişi olarak çoğunlukla değerlendirmeleri yanlış, öngörüleri isabetsizdir. Ancak yine de yazdığı kitap önemlidir. Çünkü kişisel tanıklığına dayanmaktadır. Rusya’da devrimin RSDİP (B)’nin aldığı kararlar, yayınladığı bildiriler, yaptığı düzenlemeler vb. ile gerçekleştiğini söyleyen “mekanik” tarih yaklaşımına karşı süreçlerin “içinde” yer alan bir kişi olarak yığınların kendiliğinden hareketi, yarattıkları örgütlenmeler (özellikle sovyetler), siyasi kişi, grup ve partilerin yaptıkları açıklamalar, oynadıkları roller ile gerek kullandıkları inisiyatif gerekse izledikleri politikaların işçi ve asker yığınlarının istemleri ve beklentileri ile örtüşmesini ya da örtüşmemesini kişisel gözlemleri ile anlatarak “dinamik” bir tarih anlatısına katkıda bulunuyor. Rusya’daki devrim süreçlerinin anlaşılmasına yardımcı oluyor.[2]
Gün Zileli’ye kitabın hem çevrilmesi hem de yayınlanması için gösterdiği çabadan dolayı teşekkür etmek gerekiyor. Sosyal medyadan izlenebildiği kadarı ile kitabın çevirisi 2019 yılının sonuna doğru tamamlanıyor. Ardından uzun bir yayıncı kuruluş arayışı başlıyor. Çok sayıda yayıncıya başvuruluyor. Hatta Gün Zileli’nin çevresindekilerin kitabın yayınlanması için çağrı niteliğinde mektup yazdıkları gözleniyor. Olumlu yanıt alınamıyor. Sonunda Edebi Şeyler Yayınevi ile anlaşılıyor. Kitap, Ekim 2020 tarihi ve adı verilen bir kişinin katkılarıyla yayımlandığı ibaresiyle baskıdan çıkıyor. Kitabın Türkçe olarak yayınlanma öyküsü tamamlanıyor.
N. N. Suhanov’un kitabının değerlendirilmesine Türkçe adlandırılması ile başlanabilir. Önsöz’de Rusça kitabın “yedi cilt” (s. 7)[3] olduğu[4], Editoryal Not’ta ise “orijnali(n) 2.700 sayfa” (s. 14) tuttuğu belirtiliyor. Türkçe baskıya esas olan İngilizce baskının kısaltıldığı söyleniyor (s. 7).[5] İngilizce baskısından Joel Carmichael’ın, Türkçe çevirmenin dipnotuna belirtildiği gibi sadece “kitabın İngilizce çevirmeni” (s. 7) değil aynı zamanda kitabı yayına hazırlayan ve kısaltan olduğunu da öğreniyoruz.[6] Bu durumda N. N. Suhanov’un kitabının, Rusça tam metini ile İngilizce kısaltılmış biçimi bulunuyor. Kitabın Türkçe adının alt başlığının, Rusça kitabın adı olan “Devrim Üzerine Notlar” yerine, İngilizce baskısındaki gibi “Kişisel Gözlem(ler)/Not(lar)” olması, kısaltılmış biçimin çevirisi olduğunu anlatması açısından daha doğru olacaktı.
N. N. Suhanov’un soyadı da İngilizce çevrimyazısından alınarak Türkçeye “Sukhanov” olarak aktarılmış. Yazarın soyadının Rusçası “Суханов”dur. Rusça “x” harfi İngilizceye “h” veya “kh” olarak çevrilmektedir. Oysa aynı harfin Türkçe okunuşu “ha” olarak belirtilmektedir. Yazarın soyadının “Suhanov”[7] olarak yazıldığı çevirilerin sayısı artmaktadır.[8]
Kitabın Türkçe baskısında bulunan “Ekler”in 1984 İngilizce baskısında bulunmadığını, İngilizce baskısında bulunan 11 fotoğraf, 1 harita ile editör tarafından yazılmış “Giriş” ve buna 1984 baskısı için kaleme alınmış “Addendum” (Ek) yazılarının Türkçe baskıda yer almadığını belirtelim.
Gün Zileli kitapta “İngilizceden çeviren” (s. 3) olarak belirtiliyor. Kitabın son sayfalarında Gün Zileli “yayınevinin nihai redaksiyonundan önce” çevirinin İngilizce ve Türkçe redaksiyonu için iki kişiye teşekkür ederek katkılarını aldığını belirtiyor. “Nihai redaksiyonu” yapan yayınevi kitabın künyesinde, Yayın Yönetmeni ve Editör olarak iki kişinin adına yer veriyor. Bu nedenle bu yazıda “Çevirmen” olarak sadece Gün Zileli değil, tüm ilgililer tanımlanıyor.
Genelde Rusya Tarihi, özelde Ekim Devrimi Tarihi yazımında en önemli konu tarihlerin hangi takvime göre verildiğidir. Rusya’da kullanılan Jülyen Takvimi 20. Yüzyılda, yaygın olarak kullanılan Gregoryen Takvimin on üç gün gerisinden gelmektedir. Kitabın en önemli çeviri hatası tam da bu konuda gerçekleşmiş. Kitapta “… eski tarihlerin muhafaza edilmesinin uygun olacağı düşünül(düğü)” belirtildikten sonra “Sovyetler Birliği’nin de devrimden sonra kabul ettiği bugünkü ULUSLARARASI TAKVİM (vba)[9] burada anılan tarihlerin on üç gün GERİSİNDEN (vba) gelir” [10] (s. 15) denilmektedir. Çevirmen yazıyı tersinden çevirerek, 1917 yılında her iki takvim arasındaki gün farkını on üç günden yirmi altı güne çıkartmaktadır.
“The Russian Social-Democratic Workers’ Party” Türkçeye “Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi” olarak çevrilebilmektedir (s. 255 n. ve devamı). Aynı yerde Çevirmen parti adının kısaltmasını da İngilizce olarak bırakmıştır (R.S.-D.W.P.). Oysa “halklar hapishanesi” olarak tanımladıkları Çarlık Rusya’sında mücadele eden, dönemin adlandırması ile Sosyal-Demokratların kendi kurdukları partinin adında “ezen ulusun” adını kullanmaları beklenmemelidir. “Genel olarak Rusçadan değil de İngilizce çevirilerden Türkçeleştirilmiş kitap ve yazılarda “Rus” ve “Rusya” farkı gözden kaçabilmektedir. E. Carr’ın belirttiği gibi partinin adının başında “(e)tnik bir Rusya’nın değil, Rus İmparatorluğu topraklarının tamamının söz konusu olduğunu belirtmek için Russkaya yerine Rossiiskaya denmektedir.”[11] Partinin adı, doğru Türkçeleştirme ile “Rusya Sosyal-Demokrat İşçi Partisi”dir.
Ekim Devrimi Tarihi yazını ve çevirilerinde çok dikkat edilmeyen bir başka konu, Çarlık Rusyası’nda, göstericilere karşı otokrasinin “kırbacı” olarak kullanılan “Kozaklar”ın adlandırılmasıdır. Rusya’nın sınır bölgelerinde yaşayan, Slav kökenli ve Hristiyan dininden olan, savaşçılıkları ile ünlü halk ile temelde Kazakistan’da yaşayan Türk kökenli, Müslüman dininden olan Kazaklar, Rusçada ilkine “Казак” (Kazak)[12], ikincisine “Казах” (Kazah) denmesi nedeniyle birbirine karıştırılmaktadır.[13] Aralarındaki farkı anlatmak açısından günümüzde Slav halkından olanlara İngilizcede olduğu gibi “Kozak” denilmektedir. Çevirmen “Cossacks” kelimesini “Kazaklar” (s. 22 ve devamı) olarak çevirmiştir.
Kitabın Önsöz’ünde “becerileri dolayısıyla politik şüphelileri işe alan Witte geleneği”ne ilişkin Türkçe Çevirmenin yazdığı dipnotta yer alan “Almanya” ve “sanayici Witte”nin (s. 8 n.) konuyla bir ilgisi bulunmuyor. Joel Carmichael’ın “Witte geleneği” olarak yazdığı, toprak sahibi soylu bir ailenin çocuğu olarak Tiflis’te doğan, eğitimini tamamladıktan sonra demiryollarında çalışan, Çarlık yönetiminde Maliye Bakanlığı, Bakanlar Kurulu Başkanlığı gibi görevlerde bulunan, Rusya’nın endüstrileşmesi için yabancı sermaye dâhil her türlü olanaktan yararlanılması gerektiğini savunan bu sırada da devlet görevinde çalışanların işlerinde yararlı oldukları sürece “politik olarak şüpheli” olmalarına önem vermeyen Kont Sergey Yulyeviç Witte’nin yarattığı kalıcılaşan uygulamalardır.[14]
Ekim Devrimi Tarihi ile ilgili Rusça kitaplar çoğunlukla asıllarından değil, İngilizce (kimi zaman Almanca ya da Fransızca) baskılarından Türkçeye çevrilmektedir. Bu durumda Türkçe kitap, orijinal eseri aktarmaktan çok çevirisini yansıtmaktadır. Oysa gerek Rusya gerekse Ekim Devrimi Tarihi, kendi dili, kültürü ve tarihsel özellikleri ile Türkçeye kazandırılmalıdır.
Kitapta Çevirmenin İngilizce olarak bıraktığı bazı kelimeler bulunuyor. Doğal olarak hiçbir İngilizce kelime Rusça eserde yer almamaktadır. “Defansist” Çevirmenin İngilizce olarak bıraktığı kelimelerden ilkidir. Çevirmen, “savunmacı” olarak kelimenin anlamını ve Rusya’nın “savunulması” gerekçesiyle savaştan yana olanlar olarak içeriğini (s. 19 n.) bir dipnotta açıklamıştır. Diğer kelime “patriyot” ya da “patriyotik” (s. 24 ve devamı) olarak kitapta yer almakta, İngilizce kelimenin Türkçe çevrimyazısı kullanılmaktadır. Çevirmenin yine çevrimyazısını kullandığı bir başka İngilizce kelime “reaksiyoner”dir (s. 27 ve devamı). “Savunmacı”, “yurtsever” ve “gerici” kullanılması beklenen Türkçe kelimelerdir.
Çevirmenin yarı İngilizce bıraktığı bir başka tanım “Üçüncü Estate”dir (s. 84). Fransız devriminde, aristokrasi ve ruhban sınıfı dışında kalan çok büyük bir çoğunluk “Üçüncü Sınıf (Zümre)” olarak adlandırılmaktadır. N. N. Suhanov’un kitabında bulunmayan bu tanımlamayı J. Carmichael eklemiştir.
Yer adlarının Türkçeye çevrilmesi ayrı bir önem taşımaktadır. Genel olarak yerin ilgili tarihsel zaman dilimindeki ile günümüzde kullanılan adı arasında bir bağ kurulmalı, yerin kendi dilindeki adı temel alınmalı, varsa çevrilen dildeki yerleşmiş adlar kullanılmalıdır.
Yer adlarına öncelikli olarak kentin adı ile başlanabilir. Rusya’nın başkenti kitapta “St. Petersburg” ya da “Petersburg” (s. 19 ve devamı) olarak geçmektedir. Kent, Çar I. Petro tarafından 16 Mayıs 1703 tarihinde St. Peter’in adı verilerek (Aziz Peter’in Kenti) kurulmuştur. I. Dünya Savaşı’nda Almanya ile savaşan Çarlık Rusyası, 1914 yılında Alman “tınısını” kaldırmak üzere kentin adını “Petrograd” olarak değiştirmiştir. Ekim Devrimi sonrasında kurulan Sovyet devleti, 21 Ocak 1924 tarihinde V. İ. Lenin’in ölümünün ardından kentin adını “Leningrad” yapmıştır. SSCB’nin çözülüşünün ardından 1991’de kent yeniden “St. Petersburg” adını almıştır.[15] Kitapta anlatılan olayların geçtiği dönemde kentin resmi adı Petrograd’dır. Ancak N. N. Suhanov’un yazdıklarına bakınca kent ve kentin adını taşıyan her türlü adlandırmada her iki adı da kullandığı görülmektedir. Kitabın editörü Joel Carmichael bu “çelişkiyi” ortadan kaldırmış ve sadece “St. Petersburg” ya da “Petersburg” adını kullanmıştır.[16] Çevirmen bir yerde (s. 361) İngilizcesinde “Petersburg” yazmasına karşın kentin adını “Petrograd” olarak vermiştir.
Yer adlarının çevrilmesinde binalar ile devam edilebilir. Ekim Devrimi Tarihi yazımında Türkçede kentteki en bilinen binanın adı “Kışlık Saray”dır. Uzun yıllar Çar ve ailesinin resmi ikametgâhı olan, Şubat Devriminden bir süre sonra Geçici Hükümetin merkezi olarak kullanılan bina, ayaklananlar tarafından ele geçirilmesi sonucunda Ekim Devrimin zaferinin kesinleşmesi ile tanınmaktadır. “Kışlık Saray”, “Зимний дворец” (Zimniy Dvaryets) ya da “Winter Palace” olarak Türkçeleştirilemez.[17] Çevirmen binanın adını kimi yerde “Kışlık Saray “olarak anarken (s. 111 ve devamı), kimi yerde “Winter Sarayı” (s. 90 ve devamı) olarak yazabilmiştir.
Yine Kışlık Saray’da bulunan, süslemelerinde bakır karbonattan oluşmuş parlak yeşil renkte bir mineral olan malakit (malahit) kullanıldığı için “Malakit Salonu” adı verilen yerin adını Çevirmen, “Malachite Salonu” (s. 559 ve devamı) olarak bırakmış. Malakit Salonu, A. F. Kerenski’nin çalışmaların Kışlık Saray’a taşınması emrini vermesinden sonra Geçici Hükümet’in toplantı odası olarak kullanılmış, 25-26 Ekim (7-8 Kasım) 1917’de de Geçici Hükümet üyeleri burada toplanmış ve saldırıların başlaması üzerine yandaki Beyaz Yemek Odası’na geçmiş ve orada tutuklanmışlardı.
Bir başka önemli binanın adını Çevirmen, yine İngilizcesini izleyerek “Marian Sarayı” (s. 156 ve devamı) olarak yazıyor. Rusya’da çeşitli binaları adları tarihi kişilerle bağlantılı olarak verilmiştir. Bu bina, Çar I. Nikolay’ın, kızı Büyük Düşes Maria Nikolayevna’nın İmparatoriçe Joséphine’in torunu Maximilian de Beauharnais ile evlenmesinin hediyesi olarak tasarlanmıştır. Adına, serbest bir çeviri ile “Maria/nın Sarayı” denilebilir. Joel Carmichael, saray adının Rusçasını da İngilizceye çevirmiştir. Türkçede bu binanın adı “Mariyinskiy Sarayı” “Марии́нский дворе́ц” (Mariyinskiy Dvaryets) olarak kullanılabilir.
Çevirmenin Rusça ve İngilizce baskıda bulunan ve olduğu gibi bıraktığı bir başka yer adı da Champ de Mars’tır (s. 42 ve devamı). “Mars Alanı” anlamına gelen bu Fransızca terim, adını Antik Roma’nın savaş tanrısı Mars’tan almakta, Roma’da başlangıçta askeri eğitimlerin yapıldığı ardından başarılı askeri seferlerin kutlanıldığı alan olan İtalyanca “Campo di Marte”nin çevirisinden gelmektedir. St. Petersburg’da önceleri bahçe ve park alanı olarak kullanılan, askeri anıtların inşasının ardından geçit törenlerine ev sahipliği yapan alan, 1805’te “Марсовом поле” (Marsovam polye) “Mars Alanı” olarak adlandırılmıştır. Çevirmen daha sonra bu adı da kullanmış (s. 136).
J. Carmichael’ın, ne Rusça yazılışını (цирке “Модерн”) (Sirk “Modern”) ne de İngilizcesini (Modern Circus) değil Fransızcasını tercih ettiği (Cirque Moderne) (1984 İng. Baskı s. 500 ve devamı) “Modern Sirk” için Çevirmen “Cirque Modern”i kullanmıştır (s. 458 ve devamı).
Bulvar, cadde ve sokak adlarının Türkçeye kimi yerde “yarı-Türkçe” olarak çevrilmiştir. Çevirmen İngilizce baskıda yer alan “bulvar” anlamına gelen Rusça “prospect”i tek başına kullanıldığı yerlerde bile (s. 39 ve devamı) olduğu gibi bırakmıştır. Oysa örneğin Nevski Bulvarı (Nevski Prospect) Türkçe yazında iyi bilinmektedir. Amirallik Binası’ndan başlayarak Aleksandr Nevski Manastırı’na kadar devam eden bu uzun ve düz cadde (yapımına iki ucundan ayrı ayrı başlandığı için tam bir düzlük sağlanamamıştır) N. V. Gogol’un bir öyküsüne adını vermiş, F. Dostoyevski’nin “Suç ve Ceza” ve “Öteki” gibi eserlerine ortam oluşturmuştur. V. İ. Lenin de, St. Petersburg’un ana caddesinden yola çıkarak “(s)iyasal eylem, Nevski Bulvarının bir kaldırımı değildir” diyen N. Çernişevski’nin sözlerini tekrarlamıştır.[18]
J. Carmichael’ın İngilizceye çevirdiği yer adının olduğu gibi korunduğu bir başka örnek “Trinity Köprüsü” (s. 38 ve devamı) ve “Trinity Meydanı”dır (s. 423). Bir yerde “Üçlü Köprü” (s. 381) olarak da çevrilmiş. Rusçası “Троицкий” (Troytskiy) olan “Trinity” Hristiyan inancındaki üçleme (teslis) anlamına gelmektedir.[19] Köprü ve meydan adını, yakında bulunan “Троице-Петровский собор” (Troytse Petrovskiy Sabor) olarak da bilinen “Old Trinity Cathedral” (Eski Teslis Katedrali)’den almaktadır. St. Petersburg’un en eski kilisesidir.
İngilizcede büyük “İ” harfinin olmaması kimi adların Türkçeye yanlış aktarılmasına yol açmaktadır. Sovyet yayın organı “Izvestiya”nın (s. 70 ve devamı) ve RSDİP yayın organı “Iskra”nın (s. 108 ve devamı) Türkçe yazılışları “İzvestiya” (Haberler) ve “İskra” (Kıvılcım) olmalıdır.
Türkçede yerleşik çeviriler dışında kullanılan bir başka örnek “Прогрессивный блок” , “Progressive Bloc”un “İlerlemeci Blok” (s. 20 ve devamı) olarak çevrilmesidir. Türkçede “İlerici Blok” olarak yer etmiştir. Türkçe yazında yerleşik kelimeler ve tanımlamalar yerine yenilerini kullanmaya çalışmak, okuyucunun okudukları ile geçmiş okumaları sonucu edindiği bilgiyi birbirine bağlamasını zorlaştırmaktadır.
Rusya tarihinde, her kavram ve ad kendi tarihsel içeriğini de yaratmıştır. Bu nedenle aynı anlama gelecek ad ya da kavramlar, Rusçadaki özgün karşılığını anlatmakta eksik ve yetersiz kalacaktır. Örneğin “Şehir Meclisi” (s. 21 ve devamı) “Town Council”in çevirisi olarak yazılmıştır. Oysa N. N. Suhanov “городской думы” “Kent Duması” demektedir. Popülist (s. 28 n. ve devamı) ve Popülizm (s. 245 n. ve devamı), N. N. Suhanov’un yazdığı gibi Narodnik ve Narodnizm’in tarihsel süreç içindeki politik ve örgütsel yaklaşımlarını ve değişimlerini, bölünme ve eylemlerini anlatmaya yetmeyecektir. Joel Carmichael’ın, N. N. Suhanov’un eserini İngilizceye çevirirken ad ve kavramların kullanılmasında yeterli özeni göstermemesi, Türkçe çevirisinde de aynı hataların tekrarlanması sonucunu doğurmamalıdır.
Çevirmen 24-25 Şubat (8-9 Mart) tarihlerinde işçi hareketinin çeşitli temsilcilerin “partiler arası merkezler oluşturma” girişimlerinden bahsederek “(b)u tür toplantılar Perşembe ve Cuma günleri yapılıyordu” (s. 29) diye yazıyor. Şubat Devrimi günlerini anlatan N. N. Suhanov ise her Perşembe ve Cuma gününü değil “o” Perşembe ve Cuma günü toplantı yapıldığını belirtiyor.[20]
Kitapta bazı isimler, farklı yerlerde değişik biçimde yazılmış. Örneğin N. N. Suhanov’un gönderildiği sürgün yeri “Arçengel” (s. 44) yazarın tanıtıldığı ilk sayfalarda “Archangel” (s. 4) olarak belirtiliyor. İngilizce çevirmenin soyadı “Carmicheal” olarak değil “Carmichel” (s. 7) biçiminde yazılabiliyor.[21] Kitapta, aynı kelimenin farklı yazılışına çok fazla rastlanıyor.
“Duma Geçici Komitesi” bir çeviri hatası ile “Duma Devrimci Komitesi” (s. 49) olarak yazılmıştır.
Latince bir deyim olan “vis-a-vis”, “karşı karşıya” ya da “karşısında” anlamlarına gelmektedir. Rodzianko’nun Çarlık karargâhına saygısını sunarak (Çarlığa değil) istediği destek “Duma’ya ve Çar’a” değil (s. 50), Çar karşısında Duma’yadır.[22] Hanedanın kurtarılmasının yolunun buradan geçtiğini düşünmektedir.
1917 yılında Rusya’da Çarlık döneminden kalma Pavlovski, Volhinya, Litvanya, İsmailovski, Semyonovski, Preobrajenski gibi askeri alaylar bulunmaktadır (s. 50 ve devamı).
“İşçilerin ellerinde oldukça kaliteli silahlar göze çarpıyordu” (s. 57) cümlesinin doğru çevirisi “(i)şçilerin ellerinde çok sayıda silah olduğu gözleniyordu” olmalıdır.[23]
Sovyet’e seçilmiş temsilcilerin, geldikleri fabrika ya da askeri birliği temsil ettiklerini gösterir belge, diplomaside “güven mektubu” anlamına gelen “itimatname” olarak çevrilmiş (s. 64 ve devamı). Beklenen çevirisi “yetki belgesi”dir. Çevirmen daha sonra “mazbata” (s. 213 ve devamı) olarak adlandırmış. Aynı biçimde “İtimatname Komitesi” de (s. 71 ve devamı) “Yetki Belgesi (Değerlendirme) Komitesi” olarak çevrilebilir. İleride “Delege Yetki Komisyonu” (s. 92) olarak çevrilmiş. Ardından “Zabıt Komisyonu” (s. 214) olarak adlandırılmış.
M.A. Braunstein ile N. N. Suhanov görüşmesine ilişkin bölümde de İngilizce metin ile çeviride farklılıklar gözleniyor (s. 73). “Ön plana çıkmakta en ufak bir yarar görmüyordum ve onun önergesi karşısında tereddüt içindeydim” yerine “(ö)ne çıkmakta en ufak bir avantaj görmedim ve sadece onun hareketini desteklememi önerdi” olmalıdır.[24]
Semyonovski Alayı “Cankurtaran” (s. 73) değil bir “Muhafız” Alayıdır. Hemen ardından gelen sayfada rolü ve tarihi hakkında bilgiler yer alıyor (s. 74).
“II. Bölümün odalarının bulunduğu Katerina Salonu’nda kalabalık iyice yoğundu” (s. 74) olarak çevrilen cümle “Katerina Salonu’nda bulunan 11 Nolu Odanın kapılarının önünde kalabalık iyice yoğundu” olmalıdır.[25]
Nevski Bulvarı’nın nehir kıyısındaki başlangıcında bulunan “Admirality” yani “Donanma Binası” sadece “Donanma” (s. 76 ve devamı) olarak çevrilmiş. Böylelikle “Çarlık Hükümeti”nin “sığındığı ve barikat kurduğu” bina, bir kurum olarak adlandırılmış.
Başkente varan hükümete sadık Piyade Alayı’nın numarası “17” (s. 76) değil “171” olmalıdır.
Milyukov’ın iktidarı almaya karar verdiklerini söylemesinden sonra N. N. Suhanov’un “ihtiyaç olan tek şey” diye yazdığı “becerikli bir serdümen” (s. 78) değil, gemiyi “ustalıkla yönetmekti” olacaktır.[26]
27-28 Şubat gecesi gazetelerin çıkmasına karar veren; “Sovyet, özellikle de bütün matbaa işçileri ordusu tarafından” (s. 80) değil, “denetimini elinde bulundurduğu bütün matbaa işçileri ordusu yoluyla Sovyet”tir.[27]
N. N. Suhanov, Petersburg’daki subay kadrosunu anlatırken Çar’ı korumakla görevli “düzenli” muhafız subaylarından farklı olarak, “muvazzaf olmayan” (görevde bulunmayan) (s. 85) subayları değil, düşük rütbeli “eğreti subayları”[28] kastetmektedir.
J. Carmichael, N.N. Suhanov’un “междурайонец” (Mejdurayonets) tanımlamasını ‘Interdistrictite’ olarak çevirmiş, Çevirmen ise bunu “Çevrelerarası”cılar olarak Türkçeleştirmiş (s. 89 ve devamı). Türkçe yazında az bilinen bir örgüt olarak “Mejrayontsi” “Bölgelerarası” olarak Türkçeleştirilebilir. Bolşevik ve Menşeviklerden ayrılan bir grup tarafından 1913 yılında kurulan, her iki grubu birleştirmeyi amaçlayan ve Temmuz (Ağustos) 1917 tarihinde Bolşevik Partisi ile birleşen örgütün adı, St. Petersburg’un (Petrograd’ın) değişik bölgelerinde (ilçelerinde) yürütülen çalışmanın birliğine vurgu yapmaktadır.
“Sovyet İşçi Delegeleri temsilcileri” (s. 120), “İşçi Delegeleri Sovyeti temsilcileri” olmalıdır.
“The Holy Synod”; “Ortodoks Meclisi” (s. 121 ve devamı) değil, Rus Ortodoks Kilisesi’nin yönetim organı olan “Kutsal Sinod”dur. “Kutsal Sinod”, “Rus Ortodoks Kilisesi’nin yönetimi(nin) Devletin eline geç(mesi) ve Çar(‘ın) kendisini baş hâkim ilan et(mesinin)”[29] aracı olan bir kurumdur. Bir yerde de “Rahipler Meclisi” (s. 447) olarak çevrilmiş.
Kerenski’nin konumundan “Sovyet Başkanlığı” ya da “Sovyet Başkanı” (s. 138 ve devamı) olarak bahsedilmiş. Bu yanlış doğrudan J. Carmichael’dan kaynaklanmaktadır. Oysa kitabın başlangıcında (s. 71) Petrograd Sovyeti Prezidyumu’na (Başkanlık Divanı’na) “Duma temsilcileri (doğru çevirisi “Duma milletvekilleri” olmalıydı) Çekidze, Kerenski ve Skobelev”in” hiçbir muhalefet olmadan seçildikleri belirtilmekte, “başkan (ve) iki yardımcısı”nın seçildiği söylenmekte, “gelecekteki sürekli başkanı” denilerek Çekidze’nin başkan, Kerenski ve Skobelev’in başkan yardımcıları oldukları ortaya konulmaktadır.
Çevirmen, Kerenski’nin “Çarlık döneminin onurlandırılmasına ilişkin açıklaması”ndan (s. 143) bahsetmektedir. Oysa Kerenski “Çarlık dönemi hükümlülerinin onurlandırılması”ndan söz etmektedir.[30]
İşçilerin, yoğun grev ve gösterileri sonunda tekrar işbaşı yapmalarını sağlamak üzere oluşturulan Komisyon önce “İşe Yeniden Başlama” (s. 166) ardından “İşe Geri Dönme” (s. 168) olarak çevrilmiştir.
N. N. Suhanov’un tanıklık ettiği önemli olaylardan birisi V.İ. Lenin’in 3 (16) Nisan 1917 tarihinde Rusya’nın savaş halinde olduğu Almanya üzerinden “mühürlü tren” ile Petrograd’a gelmesidir. Finlandiya İstasyonu’nda yapılan karşılamada Petrograd Sovyeti Yürütme Kurulu adına Çekidze’nin yaptığı, izledikleri politikalara “destek” uman konuşması karşısında V.İ. Lenin yanıtını, “heyete dönerek” (s. 258) değil, “uzaklaşarak”[31] ya da “sırtını dönerek”, bekleyen “askerler, bahriyeliler ve işçiler”e seslenerek vermiştir.
V.İ. Lenin’in Kşesinskaya (Kşehesinskaya değil s. 202 ve devamı) Konağındaki karşılaşmalarında Kamanev “İlyiç’i bizden alacaksınız” (s. 264) değil “İlyiç’i bizden alıyorsunuz”[32] demektedir.
Çevirmenin “Rabochii Put’un propagandacıları derhal sopalarına sarıldılar” (s. 520) olarak aktardığı cümlenin beklenen çevirisi “Rabochii Put’un propagandacıları derhal harekete geçtiler”[33] olabilir. Yine devamında “Marx’tan, pislik kovalarında işlerine yarayacağını düşündükleri ne kadar alıntı varsa ortaya serdiler” (s. 520) cümlesi de “bulanık suyun (kirli su küvetinin) ortasında işlerine yarayacağını düşünerek Marx’tan ilginç bir alıntı yaptılar”[34] olarak yazılabilir. Sorunun, öncelikli olarak Rusçadan İngilizceye doğru çevrilememesinden kaynaklandığı görülmektedir.
Kitapta Kamanev’in “nasıl yöneteceksiniz” sorusuna verdiği Fransız Devrimi’ni hatırlatarak “Konvansiyon zamanında olduğu gibi, bir kurul tarafından yönetilen bir hükümet olacak. Kurulun başkanı bu üst hükümet organını atayacak” (s. 596) yanıtı da İngilizce metni yansıtmamaktadır.[35] Beklenen çevirisi; “Konvansiyon döneminde olduğu gibi Kurullardan oluşan bir Yönetim olacak. Kurulların başkanları, Yönetimin üst organını oluşturacak” olabilir.
Kitabın “Dizin” bölümünden de bahsetmek gerekir. İngilizce baskıda “Dizin” (Index) ilgili tüm önemli kişi, yayın, yer, olay vb. kapsayacak biçimde 23 sayfa olarak verilmiştir. Türkçe baskıda ise 6 sayfa tutan “Dizin”de sadece adlar bulunmaktadır (s. 623-628). Ancak General Kabalov, A. Kerenski, Olga Lvovna, Tikhanov gibi birçok ad “Dizin”de yer almamıştır.
Umarız ki, yeni baskılar yapmasını beklediğimiz kitabın, yukarıda belirtilenleri de içerecek biçimde gözden geçirilerek yanlışlarının düzeltilmesi ve eksiklerinin tamamlanması sağlanır.
[1] N. N. Sukhanov, 1917 Rus Devrimi (Devrim Üzerine Notlar), çev. Gün Zileli (İstanbul, Edebi Şeyler Yayınevi, 2020).
———————-: The Russian Revolution 1917: A Personal Record, ed., kıs., çev. Joel Carmichael (Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1984).
———————-: http://www.magister.msk.ru/library/history/xx/suhanov/suhan000.htm
[2] Rusya’daki devrim süreçlerini daha iyi anlayabilmek için Türkçeye çevrilmeyi bekleyen birçok kaynak kitap var. En “yakıcı” olanların arasında, ele aldığı tarih sırasına göre Franco Venturi’nin Roots of Revolution: A History of the Populist and Socialist Movements in 19th Century Russia (Devrimin Kökleri: On dokuzuncu Yüzyıl Rusya’sında Narodnik ve Sosyalist Hareketlerin Tarihi), Tsuyoshi Hasegawa’nın The February Revolution, Petrograd, 1917 (Şubat Devrimi, Petrograd, 1917) ve William Henry Chamberlin’ın 2 ciltlik The Russian Revolution: 1917-1921 (Rus Devrimi: 1917-1921) kitapları bulunuyor.
[3] Parantez içindeki sayılar Türkçe baskısının sayfa numaralarını belirtiyor.
[4] Kitabın Rusça yeni baskısı, A. A. Kornikov’un 70 sayfalık açıklamalarının yer aldığı uzun bir “Giriş” bölümü ile üç cilt olarak 1991-92 yıllarında Moskova’da yayınlandı. Суханов Н.Н. Записки о революции. В 3 томах. Предисловие и примечания А.А. Корникова. (Москва: Издательство политической литературы (Политиздат), 1991-1992).
[5] J. Carmichael kitabın tamamı çevrilmiş olsaydı, daha zengin bir bilgiye ulaşılabilecekti.
[6] J. Carmichael’ın, Ekim Devrimi üzerine Suhanov’un kitabından çokça alıntı yaparak yazdığı bir kitabı da bulunuyor. A Short History of The Russian Revolution (Rus Devriminin Kısa Tarihi) (New York: Basic Books Inc., 1964).
[7] Gün Zileli de bir başka kitap çevirisinde yazarın soyadını “Suhanov” olarak kullanmış. Robert Conquest, Kirov Cinayeti ve Stalin, (İstanbul, h2o Yayıncılık, 2015) s. 25.
[8] Marcel Liebman, Rus Devrimi, çev. Semih Tiryakioğlu (İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 2000), Alexander Rabinowitch, Bolşevikler İktidara Geliyor, çev. Levent Konyar (İstanbul, Yordam Kitap, 2010). Aynı sorun ilk çevirilerde “Plehanov” (Плеханов) adında da yaşanmış ancak “Buharin” (Бухарин) için gündeme gelmemiştir.
[9] (vba) vurgu bana ait.
[10] “Dates mentioned are, accordingly, thirteen days behind the present international calendar, which was adopted by the Soviet Union after the revolution.”(1984 İng. Baskı s. xiv).
[11] E.H. Carr, Bolşevik Devrimi Cilt 1, çev. Orhan Suda (İstanbul, Metis Yayınları, 1989) s. 15 n.
[12] Rusça kelimelerin yanında, parantez içinde Türkçe okunuşları bulunmaktadır.
[13] Rus/Sovyet edebiyatının Kozaklarla ilgili çok sayıdaki eseri Türkçeye “Kazaklar” olarak çevrilmiştir. A.S. Puşkin, Yüzbaşının Kızı, N.V. Gogol, Taras Bulba, L.N. Tolstoy, Kazaklar, M.H. Şolohov, Ve Durgun Akardı Don vb.
[14] Theodore H. Von Laue, (Theodore Hermann), Sergei Witte and the industrialization of Russia, (New York: Columbia University Press, 1963).
[15] Kentin Rusça adı “Санкт-Петербург” (Sankt Peterburg)dur. Ancak Türkçede St. Petersburg adı yerleşmiştir.
[16] J. Carmichael kitabın 1984 baskısının “Giriş” bölümüne yazdığı “Ek”te V. İ. Lenin’in Nisan’da sürgünden gelişi ve yine V. İ. Lenin’in “Temmuz Olayları” sonrasında saklanmak üzere gidişinde “Petrograd” adını kullanıyor. (1984 İng. Baskı s. xxxvii-xxxviii).
[17] İngilizcesine bakarak “Kış Sarayı” olarak da çevrilebiliyor. Nicolas Werth, 1917 Rus Devrimi, çev. Esra Özdoğan (İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2003) s. 14 ve devamı.
[18] V. İ. Lenin, “Sol” Komünizm, Bir Çocukluk Hastalığı, çev. Muzaffer Kabagil (Ankara, Sol Yayınları, 1974) s. 72.
[19] Kimi çevirilerde yazım benzerliği nedeniyle “Troçki” olarak çevrilebilmektedir. Alexander Rabinowitch, Devrime Doğru: Petrograd Bolşevikleri ve 1917 Temmuz Ayaklanması, çev. Serpil Pehlivan (İstanbul, Yordam Kitap, 2014) s. 153.
[20] “Meetings of this kind were held on Thursday and Friday.” (1984 İng. Baskı s. 14).
[21] Gün Zileli’nin bu hatayı tekrarladığı görülmektedir. https://gorus21.com/sukhanov-uzerine/
[22] “(A)sking them to support the Duma vis-a-vis the Tsar.” (1984 İng. Baskı s. 36).
[23] “Arms were visible in great quantities in the hands of the workers.” (1984 İng. Baskı s. 45).
[24] “I didn’t see the slightest advantage in coming forward and suggested that I merely second his motion.” (1984 İng. Baskı s. 62).
[25] One after the other we made our way through the dense crowd, even more tightly packed in the Catherine Hall at the doors of Room 11.” (1984 İng. Baskı s. 64).
[26] “(S)kilful navigation.” (1984 İng. Baskı s. 69).
[27] “(E)specially through its control of the whole army of typographical workers.” (1984 İng. Baskı s. 70).
[28] “(T)emporary officers”. (1984 İng. Baskı s. 75).
[29] Dr. Sevinç Aslanova, Kutsal Sinod’tan Rus Ortodoks Kilisesi’ne (İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,2006) s. 74.
[30] “(T)he honours paid to the Tsarist prisoners”. (1984 İng. Baskı s. 142).
[31] “(T)urning away from the Ex. Com. Delegation”. (1984 İng. Baskı s. 273).
[32] “(Y)ou’re taking Ilyich away from us!”. (1984 İng. Baskı s. 279).
[33] “The propagandists of Rabochii Put took up the cudgels at once”. (1984 İng. Baskı s. 569).
[34] “The very next day, amidst a tub of filth, they displayed an interesting quotation from Marx, thinking it was in their favour.” (1984 İng. Baskı s. 569).
[35] “It’ll be a Government by Boards, like during the Convention. The chairmen of the Boards will constitute the supreme organ of Government.” (1984 İng. Baskı s. 653).